ไข้ปัสสาวะดำ (Black water fever)

ไข้ปัสสาวะดำเป็นโรคแทรกซ้อนที่สำคัญและรุนแรงอย่างหนึ่งของมาลาเรียชนิดฟาลซิปารั่ม (Plasmodium falciparum) เป็นภาวะที่มีการแตกของเม็ดเลือดแดงอย่างมากมายและรวดเร็วจากปฏิกิริยาแอนติเจ้น-แอนติบอดี้ย์ที่กระตุ้นโดยยาควีนิน (Quinine) มักเกิดในรายที่รับประทานยาควีนินเพื่อป้องกันมาลาเรีย หรือในรายที่ใช้ยาควีนินอย่างไม่เหมาะสม โดย Coombs' test จะให้ผลบวก

ภาวะนี้จะนำไปสู่ภาวะไตวายเฉียบพลัน ช็อค และเสียชีวิตได้หากได้รับการรักษาไม่ทัน

พยาธิสภาพ

โรคไข้ปัสสาวะดำจะมีการเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นอย่างเฉียบพลันและรุนแรงกับ 3 ระบบสำคัญ คือ ระบบไหลเวียนโลหิต ไต และตับ

• ที่ระบบไหลเวียนโลหิต เม็ดเลือดแดงที่แตกสลายอย่างมากและรวดเร็วทำให้มีจำนวนไม่พอที่จะนำพาออกซิเจนไปสู่อวัยวะต่าง ๆ ของร่างกาย เกิดภาวะช็อค แรงดันเลือดลดลง
• ที่ไตจะเกิดภาวะขาดเลือดที่ในส่วนของคอร์เท็กซ์ ทำให้อัตราการกรองของไตลดลง ปัสสาวะออกน้อยลง เกิดภาวะไตวายเฉียบพลัน
• ที่ตับจะมีเลือดคั่ง เซลล์ตับเสื่อมและตายอย่างรวดเร็ว ตับบวม ผู้ป่วยจะมีอาการเหลืองจัด

อาการของโรค

ผู้ป่วยไข้ปัสสาวะดำส่วนใหญ่มักมีประวัติว่าเคยอยู่ในแดนมาลาเรียมาก่อนเป็นเวลาหลายเดือน มีประวัติของการเป็นมาลาเรียซ้ำซาก และใช้ยาควีนินในการป้องกันหรือรักษา

อาการคือปวดศรีษะ อ่อนเพลีย มีไข้หนาวสั่น ปัสสาวะมีสีดำ และซีดลงอย่างรวดเร็ว หากทิ้งไว้เพียง 1-2 วันจะมีอาการปวดท้อง ตับม้ามโต ปัสสาวะลดน้อยลง ตัวบวม ซีด และเหลือง ความรู้สึกตัวจะลดลง

การวินิจฉัยโรค

เนื่องจากโรคนี้มีการแตกทำลายของเม็ดเลือดแดงภายในหลอดเลือดเป็นจำนวนมาก การตรวจเลือดหาเชื้อมาลาเรียในเม็ดเลือดจึงพบได้เพียง 50% เท่านั้น การวินิจฉัยต้องอาศัยประวัติการเคยอยู่ในแดนมาลาเรียและเคยใช้ยาควีนินดังกล่าว นอกจากนั้นยังต้องแยกโรคอื่นที่มีการแตกสลายของเม็ดเลือดแดงแล้วทำให้เกิดปัสสาวะดำ เช่น

• ภาวะพร่องเอ็นไซม์ G6PD ในเม็ดเลือดแดง

ภาวะนี้เป็นความผิดปกติแต่กำเนิด ผู้ป่วยจะมีการแตกสลายของเม็ดเลือดแดงเมื่อได้รับยาบางอย่าง เช่น ยาลดไข้ ควีนิน หรือไพรมาควิน (Primaquine) แต่ภาวะนี้ Coombs' test จะให้ผลลบ และตรวจพบภาวะพร่องของเอ็นไซม์ G6PD ได้

• ภาวะ Paroxysmal cold haemoglobinuria

ภาวะนี้อาจเกิดจากความผิดปกติมาแต่กำเนิด หรือได้รับมาภายหลังจากที่เป็นโรคบางอย่าง เช่น ซิฟิลิส ผู้ป่วยจะมีประวัติของการถ่ายปัสสาวะดำเวลาอากาศเย็น โดยไม่มีไข้หรือเป็นอะไรมาก่อน

• ภาวะ Paroxysmal nocturnal haemoglobinuria

ภาวะนี้เกิดจากการหายไปของยีน PIG-A ในเม็ดเลือด ทำให้เม็ดเลือดแตกง่าย ผู้ป่วยมักมีปัสสาวะเป็นสีดำในตอนกลางคืน หรือตอนตื่นนอนเช้า และปัสสาวะจะค่อย ๆ จางลงในตอนสายจนเป็นปกติ

• ภาวะ March haemoglobinuria

เป็นภาวะที่พบปัสสาวะดำในขณะเดินทางไกล ๆ เช่น ทหารที่ต้องเดินทางไกลเป็นเวลานาน ๆ

• ภาวะ Congenital spherocytosis

ภาวะนี้เป็นความผิดปกติมาแต่กำเนิด เนื่องจากรูปร่างที่ผิดปกติของเม็ดเลือดแดง ทำให้แตกง่าย และอาจเกิดการถ่ายปัสสาวะดำได้เป็นครั้งคราว

• ภาวะที่มีการให้เลือดผิดหมู่

ภาวะนี้จะเกิดการแตกสลายของเม็ดเลือดแดงจำนวนมากทันทีจากการจับตัวของแอนติบอดีในเลือดที่ผิดหมู่กับเม็ดเลือดแดงของผู้ป่วย

• ภาวะ Malarial haemoglobinuria

ภาวะนี้จะคล้ายคลึงกับไข้ปัสสาวะดำมาก เกิดจากการได้รับเชื้อมาลาเรียเป็นจำนวนมาก การแตกของเม็ดเลือดแดงแต่ละชุดจึงทำให้มีปัสสาวะเป็นสีดำ และไม่สัมพันธ์กับการได้รับยาควีนินมาก่อน ตรวจเลือดสามารถพบเชื้อมาลาเรียได้เป็นจำนวนมาก และ Coombs' test ให้ผลเป็นลบ

การรักษา

ผู้ป่วยที่รับประทานยาควีนินหากเกิดมีปัสสาวะเป็นสีดำเหมือนน้ำโคล่า, เป็ปซี่ ต้องงดยาควีนินทันที แล้วไปพบแพทย์เพื่อรับการรักษาในโรงพยาบาล ในรายที่ซีดมากต้องได้รับการเติมเลือด และควบคุมสมดุลการเข้าออกของปริมาณน้ำในร่างกาย ควรได้รับยาต้านปฏิกิริยาแอนติเจ้น-แอนติบอดี้ย์ และตรวจเลือดหาเชื้อมาลาเรียทุกวัน

การป้องกัน

หลีกเลื่ยงการเดินทางเข้าไปในแดนมาลาเรีย ถ้าจำเป็นไม่ควรใช้ยาควีนินเป็นยาป้องกัน และหลีกเลี่ยงจากการถูกยุงกัดเป็นดีที่สุด