วัคซีน BCG สำหรับรักษามะเร็งกระเพาะปัสสาวะ
วัคซีน BCG (Bacillus Calmette-Guérin) เป็นวัคซีนที่พัฒนาขึ้นในตอนแรกเพื่อป้องกันวัณโรค แต่ต่อมาได้ถูกนำมาประยุกต์ใช้ในการรักษามะเร็งกระเพาะปัสสาวะชนิดไม่ลุกลามเข้าสู่ชั้นกล้ามเนื้อ (non-muscle invasive bladder cancer: NMIBC) โดยเฉพาะชนิดที่มีความเสี่ยงสูง เนื่องจากวัคซีน BCG สามารถกระตุ้นระบบภูมิคุ้มกันในระดับเยื่อบุผิวของกระเพาะปัสสาวะ เพื่อช่วยควบคุมและทำลายเซลล์มะเร็งได้
📖 แนวคิดและกลไกในการรักษา
แนวคิดในการใช้ BCG เพื่อรักษามะเร็งกระเพาะปัสสาวะ เริ่มจากการสังเกตว่าผู้ที่เคยได้รับวัคซีน BCG มีอุบัติการณ์ของมะเร็งกระเพาะปัสสาวะต่ำกว่ากลุ่มอื่น นักวิจัยจึงพัฒนาวิธีฉีดวัคซีน BCG เข้าไปในกระเพาะปัสสาวะโดยตรง (intravesical instillation) เพื่อกระตุ้นภูมิคุ้มกันเฉพาะที่ในอวัยวะเป้าหมาย
เมื่อ BCG ที่เป็นเชื้อมีชีวิตแต่ลดฤทธิ์ ถูกฉีดเข้าสู่กระเพาะปัสสาวะ เชื้อจะถูกดูดซึมเข้าสู่เซลล์เยื่อบุและกระตุ้นระบบภูมิคุ้มกันของร่างกาย เช่น macrophages, T cells และ natural killer cells ให้เข้ามาทำลายเซลล์มะเร็ง ซึ่งช่วยลดโอกาสของการกลับมาเป็นซ้ำ และยับยั้งการลุกลามของมะเร็ง
BCG เริ่มถูกนำมาใช้รักษามะเร็งกระเพาะปัสสาวะในคนตั้งแต่ช่วงปี ค.ศ. 1970 และได้รับการอนุมัติจากองค์การอาหารและยาแห่งสหรัฐอเมริกา (FDA) ในปี ค.ศ. 1990 ปัจจุบันถือเป็นแนวทางมาตรฐานในการรักษา NMIBC
🏥 การใช้ในประเทศไทย
ประเทศไทยมีการใช้วัคซีน BCG เพื่อรักษามะเร็งกระเพาะปัสสาวะมาเป็นเวลานาน โดยถือเป็นแนวทางการรักษามาตรฐานสำหรับมะเร็งชนิดไม่ลุกลามเข้ากล้ามเนื้อ (NMIBC) โดยเฉพาะในผู้ป่วยที่มีความเสี่ยงสูงต่อการกลับมาเป็นซ้ำ
วัคซีน BCG ที่ใช้ในไทยเป็นยานำเข้า เช่น Onco-BCG (จากอินเดีย) และ TICE BCG (จากเนเธอร์แลนด์)
👤 ใครที่เข้าเกณฑ์ใช้ได้?
BCG เหมาะสำหรับผู้ป่วยมะเร็งกระเพาะปัสสาวะชนิด:
- ไม่ลุกลามเข้าสู่กล้ามเนื้อ (non-muscle invasive)
- มีความเสี่ยงปานกลางถึงสูงต่อการกลับมาเป็นซ้ำ หรือมีแนวโน้มพัฒนาเป็นมะเร็งชนิดลุกลาม
- ผู้ที่เคยขูดเนื้องอก (TURBT) แล้ว แต่มีการกลับมาเป็นซ้ำของโรค
💉 วิธีใช้วัคซีน BCG สำหรับรักษามะเร็ง
การรักษาด้วย BCG มักเริ่มหลังจากการขูดก้อนมะเร็งออก (TURBT) ซึ่งเป็นขั้นตอนพื้นฐานในการรักษา โดยการให้วัคซีนจะทำเพื่อป้องกันการกลับเป็นซ้ำและชะลอการลุกลามของโรค
แพทย์จะใส่วัคซีน BCG เข้าไปในกระเพาะปัสสาวะโดยตรงผ่านสายสวนปัสสาวะ (intravesical instillation) ซึ่งมีขั้นตอนหลักดังนี้:
- ใส่สายสวนเข้าไปในกระเพาะปัสสาวะของผู้ป่วย
- ใส่วัคซีน BCG เข้าไปและให้ผู้ป่วยอั้นไว้ประมาณ 1–2 ชั่วโมง
- ขับปัสสาวะทิ้ง และทำความสะอาดเพื่อป้องกันการติดเชื้อ
โดยทั่วไปการรักษาจะทำสัปดาห์ละ 1 ครั้ง เป็นเวลา 6 สัปดาห์ และในบางรายอาจต้องรับวัคซีนต่อเนื่องเป็นระยะ (maintenance therapy) ตามแผนของแพทย์
หากผู้ป่วยตอบสนองต่อ BCG ได้ดี มักไม่ต้องการวิธีรักษาอื่นเพิ่มเติม แต่ในกรณีที่โรคกลับมาเป็นซ้ำบ่อย แพทย์อาจพิจารณาให้ยาเคมีบำบัดร่วม หรืออาจจำเป็นต้องผ่าตัดเอากระเพาะปัสสาวะออก (radical cystectomy) หาก BCG ไม่ได้ผล
📊 ประสิทธิผลของวัคซีน
BCG แสดงผลลัพธ์ในการรักษาดังนี้:
- ลดการกลับมาเป็นซ้ำของมะเร็งได้ถึง 60–70%
- ลดความเสี่ยงของการลุกลามของโรค
- ช่วยยืดระยะเวลาปลอดโรค (disease-free interval) ได้อย่างมีนัยสำคัญ
จากหลายการศึกษาพบว่า BCG มีผลการรักษาดีกว่าการใช้ยาเคมีบำบัดแบบใส่ในกระเพาะปัสสาวะ เช่น mitomycin C โดยเฉพาะในกลุ่มมะเร็งที่มีความเสี่ยงสูง
⚠️ ผลข้างเคียงและข้อควรระวัง
แม้จะเป็นการรักษาเฉพาะที่ แต่ BCG อาจทำให้เกิดผลข้างเคียงได้ เช่น:
- ระคายเคืองกระเพาะปัสสาวะ เช่น ปัสสาวะแสบขัด ปัสสาวะบ่อย หรือมีเลือดปน
- มีไข้ หนาวสั่น อ่อนเพลีย
- ในบางรายอาจเกิดภาวะติดเชื้อจาก BCG กระจายทั่วร่างกาย (BCG infection) ซึ่งพบได้ไม่บ่อยแต่เป็นภาวะฉุกเฉิน ต้องรักษาด้วยยาปฏิชีวนะเฉพาะทาง
ข้อควรระวังในการใช้ BCG:
- ไม่ควรใช้ในผู้ที่มีภาวะภูมิคุ้มกันบกพร่อง
- หลีกเลี่ยงการให้ในช่วงที่มีการติดเชื้อทางเดินปัสสาวะ หรือเพิ่งผ่านการผ่าตัด
- ต้องปฏิบัติตามมาตรการป้องกันการแพร่กระจายของเชื้อในช่วงขับถ่ายหลังฉีด
📌 สรุป
วัคซีน BCG ถือเป็นแนวทางการรักษาที่สำคัญสำหรับมะเร็งกระเพาะปัสสาวะชนิดไม่ลุกลาม โดยอาศัยกลไกกระตุ้นภูมิคุ้มกันของร่างกายเพื่อควบคุมเซลล์มะเร็ง การใช้ร่วมกับการขูดมะเร็งออก (TURBT) สามารถลดอัตราการกลับมาเป็นซ้ำและป้องกันการลุกลามของโรคได้อย่างมีประสิทธิภาพ แม้จะมีผลข้างเคียงที่ต้องเฝ้าระวัง แต่โดยรวมถือว่าเป็นวิธีที่ปลอดภัยและมีผลลัพธ์ที่ดีในระยะยาว
บรรณานุกรม
- "BCG treatment for bladder cancer
." [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา macmillan.org.uk. (13 กรกฎาคม 2568).
- ศ.นพ.พิทยภูมิ ภัทรนุธาพร. "การใช้วัคซีนป้องกันวัณโรค…เพื่อรักษามะเร็งกระเพาะปัสสาวะ." [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา canceralliance.co.th. (13 กรกฎาคม 2568).
- "Intravesical immunotherapy (BCG)
." [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา Cancer Council NSW. (13 กรกฎาคม 2568).
- "Intravesical Therapy for Bladder Cancer." [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา cancer.org. (13 กรกฎาคม 2568).
- "(BCG) Treatment for Bladder Cancer" [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา mskcc.org. (13 กรกฎาคม 2568).
- Victoria Webber. 2024. "What is BCG Treatment for Bladder Cancer?." [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา Greater Boston Urology Blog. (13 กรกฎาคม 2568).