เดิน/ทรงตัวลำบากในคนสูงอายุ (Gait disorders in elderly)

สองในสามของผู้มีอายุเกิน 65 ปี มีความลำบากในการพึ่งพาตัวเองแบบง่าย ๆ เช่น การลุกขึ้นจากเตียงหรือเก้าอี้ การเดิน การหมุนตัวกลับหลัง และการขึ้นลงบันได คนทั่วไปอาจเห็นเป็นเรื่องปกติ แต่ความจริงการเปลี่ยนแปลงในการเดินที่ถือว่าช้าหรือเสื่อมตามวัยมีเพียง 5 เรื่อง และพบเมื่ออายุ 70 ปี ขึ้นไป ผิดเกินไปจากนี้ถือเป็นเรื่องผิดปกติทั้งหมด

การเปลี่ยนแปลงตามปกติของการเดินเมื่อเข้าสู่วัยชราภาพ
(Normal age-related changes in gait)

ผู้สูงอายุที่ไม่เคยมีโรคประจำตัวใดใดจะมีการเปลี่ยนแปลงในท่าทาง จังหวะการเดิน และการเคลื่อนไหวของข้อดังต่อไปนี้

1. ความเร็วในการเดิน (Gait velocity)

พบว่าความเร็วในการเดินของคนเราไม่ลดลงจนกระทั่งอายุ 70 ปี แล้วถึงค่อย ๆ ลดลง 15-20% ในทุก 10 ปีนับจากนั้น ความช้าลงในการเดินเป็นตัวทำนายอายุขัยของคนได้ค่อนข้างแม่นยำ หากความเร็วในการเดินยังคงปกติ โอกาสที่จะเสียชีวิตจากอายุขัยในอีก 10 ปีข้างหน้าค่อนข้างน้อย ขณะเดียวกันหากอายุยังไม่ถึง 70 ปี แต่เริ่มเดินช้าลงกว่าเมื่อตอนอายุ 30-40 ปี อย่างเห็นได้ชัดก็ควรต้องมาศึกษาหาพยาธิสภาพ

2. จำนวนก้าวต่อนาที (Cadence)

เช่นเดียวกัน จำนวนก้าวต่อนาทีมิได้เปลี่ยนแปลงไปตามอายุ คนเราทุกคนจะมีจำนวนก้าวเดินต่อนาทีที่มั่นคงของตนเอง ซึ่งขึ้นกับความยาวของขาและพละกำลังของแต่ละคน คนสูงจะก้าวยาว ทำให้จำนวนก้าวต่อนาทีน้อย ขณะที่คนตัวเตี้ยก้าวได้สั้นกว่า จำนวนก้าวต่อนาทีจึงมักมากกว่าคนสูง แต่ก็ขึ้นกับพละกำลังของแต่ละคนอีก

ความเร็วในการเดินที่ช้าลงไปเกิดจากระยะก้าวเท้าที่สั้นลง ไม่ใช่จำนวนก้าวต่อนาทีที่ลดลง เนื่องจากกล้ามเนื้อน่องของเราจะอ่อนแรงเมื่ออายุมากขึ้น คนวัยกลางคนที่ยังมีพละกำลังจะพยายามใช้กล้ามเนื้อต้นขาและสะโพกช่วยในการเดินเพื่อรักษาความเร็วให้คงที่ แต่เมื่อเข้าวัยสูงอายุ มวลกระดูกและกล้ามเนื้อลดลง กล้ามเนื้อต้นขาก็มักจะอ่อนแรงตามไปด้วย ความเร็วในการเดินจึงช้าลง

คนเราควรบันทึกความเร็วในการเดินและจำนวนก้าวต่อนาทีของตนเองเมื่อยังแข็งแรงไว้ และคอยสังเกตการเปลี่ยนแปลงเมื่ออายุมากขึ้น

3. มีช่วงจังหวะยืนสองขา (Double stance time)

วงจรการเดินของคนประกอบด้วยช่วงที่เท้าเหยียบพื้น (stance time) กับช่วงที่เท้าลอยเหนือพื้น (swing time) เพื่อก้าวต่อไปข้างหน้า stance time ของขาขวาจะเท่ากับ swing time ของขาซ้าย ช่วงตรงกลางเป็นช่วงที่เท้าทั้งสองข้างสัมผัสพื้น ซึ่งจะสั้น-ยาวตามความเร็วของการเดิน การวิ่งจะไม่มี double stance time การเดินทอดน่องหรือเดินอย่างระมัดระวังจะมี double stance time ที่ยาวขึ้น การเดินตามปกติจะมีช่วง double stance time เพียง 18% ของวงจรการเดิน แต่ในคนสูงอายุจะมีช่วง double stance time ยาวขึ้นเป็น 25-30% โดย swing time จะสั้นลงเนื่องจากระยะก้าวเท้าที่สั้นลงดังได้กล่าวแล้ว

4. ท่าทางการเดิน (Walking posture)

ท่าทางการเดินของผู้สูงอายุก็อาจเปลี่ยนแปลงไปบ้าง แต่ไม่มาก โดยจะเดินแอ่นหลังเล็กน้อย เนื่องจากกล้ามเนื้อหน้าท้องอ่อนแรง กล้ามเนื้อกลุ่มที่งอสะโพกตึงตัว และมีการเพิ่มขึ้นของไขมันหน้าท้อง ขณะก้าวปลายเท้าของผู้สูงอายุจะหันออกทางด้านข้างมากกว่าวัยหนุ่มสาวประมาณ 5 องศา เนื่องจากกล้ามเนื้อกลุ่มที่หมุนสะโพกเข้าในอ่อนแรง และต้องทรงตัวไม่ให้ล้มไปทางด้านข้าง และสุดท้าย จังหวะการเหวี่ยงเท้าก้าวไปข้างหน้าก็จะเบากว่าเมื่อก่อน

5. การเคลื่อนไหวของข้อ (Joint motion)

ปกติการเคลื่อนไหวของข้อสะโพกและข้อเข่าจะยังคงเดิม แต่ข้อเท้าจะกระดกลงได้น้อยกว่าปกติเล็กน้อย ทำให้การถีบตัวออกเดินไม่ค่อยมีประสิทธิภาพ การเดินเร็ว ๆ จึงเหนื่อยง่ายกว่าคนหนุ่มสาว นอกจากนั้นกระดูกเชิงกรานและกระดูกสันหลังยังลดการขยับในทุก ๆ ด้าน การเอี้ยวตัว การปีนขึ้นที่สูง จึงดูช้าลง และการลงบันไดมักต้องใช้มือจับราวเพื่อให้มั่นคงขึ้น

ผู้ที่มีความเปลี่ยนแปลงดังกล่าวก่อนวัย หรือผู้สูงอายุที่เดินแปลกไปจากนี้ควรเข้ารับการวินิจฉัยจากแพทย์ เพราะหลายโรครักษาได้แม้จะเข้าสู่วัยชราแล้ว

แนวทางการวินิจฉัย

ในผู้ป่วยทุกวัย ก่อนอื่นต้องตัดภาวะทางจิตใจ (ซึมเศร้า กลัว นอนไม่พอ) การติดสุราหรือสารเสพติด และภาวะความดันต่ำออกไปให้ได้ก่อน จากนั้นจึงจะมาดูว่าเป็นจากผลข้างเคียงของยาที่รับประทานประจำได้หรือไม่ (เช่น ยาแก้ปวดกลุ่มโอปิออยด์ ยากันชัก ยารักษาโรคจิต ยาต้านซึมเศร้า และยาที่มีฤทธิ์ทำให้ง่วงทั้งหลาย) หากไม่มีสาเหตุต่าง ๆ เหล่านี้แน่ ผู้ที่ดูแลผู้สูงอายุอย่างใกล้ชิดอาจสามารถวินิจฉัยแยกโรคเองได้ (หรือให้ข้อมูลที่สำคัญแก่แพทย์ได้) จากอาการที่เกิดร่วมไปกับอาการเดิน/ทรงตัวลำบาก ดังตารางข้างล่างนี้

หากมีอาการร่วมดังกล่าวข้างต้นควรแจ้งให้แพทย์ทราบด้วย ผู้สูงอายุส่วนใหญ่มีอาการหลายอย่างซ้ำซ้อนกัน แพทย์จึงต้องทราบประวัติการเจ็บป่วยครั้งก่อน ๆ ผลตรวจเลือดหรือเอกซเรย์ที่เคยทำ โรคประจำตัว และยาที่กำลังใช้อยู่ เพื่อการตรวจวินิจฉัยที่รวดเร็วต่อไป

ความจริงพวกเรากำลังเข้าสู่สังคมของผู้สูงอายุ รถราในซอยควรขับช้า ๆ คอยระวังผู้สูงอายุและเด็กที่จำเป็นจะต้องใช้ไหล่ทางแคบ ๆ ร่วมกับรถ ผู้สูงอายุมักพยายามดูแลตัวเองท่ามกลางสภาพร่างกายที่ไม่เอื้ออำนวย ดังนั้นน้ำใจและความใจเย็นจึงเป็นเรื่องสำคัญที่ควรจะมีให้กันอยู่เสมอ