เนื้องอกที่สมอง (Brain tumors)

ระบบประสาทของมนุษย์แบ่งออกเป็น 3 ส่วนหลัก ได้แก่
- ระบบประสาทส่วนกลาง ได้แก่ สมอง และไขสันหลัง
- ระบบประสาทส่วนปลาย ได้แก่ เส้นประสาทสมอง 12 คู่ และเส้นประสาทไขสันหลัง 31 คู่
- ระบบประสาทอัตโนมัติ ได้แก่ ระบบควบคุมการทำงานของอวัยวะภายในที่ไม่อยู่ในความตั้งใจของเรา

สมองแบ่งตามโครงสร้างหลักได้เป็น สมองใหญ่ (cerebral hemisphere) 2 ซีก, สมองน้อย (cerebellar hemisphere) 2 ซีก และก้านสมอง (brain stem) ทั้งหมดอยู่ภายในเยื่อหุ้มสมอง 3 ชั้น ก่อนบรรจุอยู่ในกะโหลกศีรษะที่แข็งแรง ภายในสมองยังมีโพรงน้ำสมอง (ventricles) และเส้นเลือดมากมายคอยหล่อเลี้ยงเซลล์ประสาท

เนื้องอกที่สมองพบประมาณ 2% ของเนื้องอกทั้งหมดในร่างกาย และคิดเป็นประมาณ 10% ของมะเร็งทั้งหมด แบ่งได้เป็น:

• เนื้องอกปฐมภูมิ (Primary brain tumors) — เนื้องอกที่เกิดจากเนื้อสมอง เยื่อหุ้มสมอง หรืออวัยวะอื่นในสมองเอง
• เนื้องอกทุติยภูมิ (Brain metastases) — มะเร็งที่แพร่กระจายมาจากอวัยวะอื่น เช่น ปอด เต้านม เมลาโนมา ไต และลำไส้

ความแตกต่างของเนื้องอกสมองปฐมภูมิคือ แม้เนื้องอกชนิดเดียวกันอาจมีทั้งแบบร้ายและไม่ร้าย และแม้เป็นเนื้องอกไม่ร้ายก็อาจก่ออาการรุนแรงได้ เนื่องจากการโตของก้อนเพียงเล็กน้อยสามารถกดเบียดเนื้อสมองที่ควบคุมการทำงานสำคัญ หรือแม้กระทั่งศูนย์การดำรงชีวิต ทำให้เสียชีวิตได้ อีกทั้งการระบุชนิดของเซลล์และความร้ายแรงทำได้เฉพาะหลังผ่าตัดเท่านั้น การวินิจฉัยก่อนผ่าตัดอาศัยตำแหน่งก้อนและภาพรังสีประกอบข้อมูลสถิติเท่านั้น

ปัจจัยเสี่ยงของเนื้องอกสมองปฐมภูมิ

สาเหตุที่แท้จริงยังไม่ชัดเจน ปัจจัยเสี่ยงที่พบ ได้แก่:

• โรคทางพันธุกรรม เช่น Von Hippel-Lindau, Tuberous sclerosis, Neurofibromatosis
• การได้รับรังสีในวัยเด็ก
• การสัมผัสสารเคมี เช่น ปิโตรเคมี, Ethyl/Methyl nitrosourea, Anthracine derivatives, Vinyl chloride, Hydrocarbon
• การติดเชื้อไวรัส เช่น PolyomaJC virus

ส่วนใหญ่ไม่พบสาเหตุชัดเจน และสามารถเกิดได้ในทุกเพศทุกวัย

ชนิดและความรุนแรงของเนื้องอกปฐมภูมิ

องค์การอนามัยโลกจำแนกเนื้องอกปฐมภูมิที่สมองมากกว่า 100 ชนิด แบ่งความรุนแรงออกเป็น 4 เกรด คือ

• เกรด I — เนื้องอกไม่ร้าย โตช้า เซลล์คล้ายปกติ
• เกรด II — เนื้อร้ายแต่โตช้า แทรกซึมเนื้อข้างเคียง เซลล์ยังคล้ายปกติ เมื่อตัดออกอาจกลับเป็นซ้ำ และพัฒนาเป็นเกรดสูงขึ้น
• เกรด III — เนื้อร้ายชัดเจน โตเร็ว กลับเป็นซ้ำบ่อย
• เกรด IV — มะเร็งโตเร็วมาก มีการสร้างเส้นเลือดใหม่และเกิดเนื้อตายภายในก้อน

การจำแนกตามชนิดเซลล์ตั้งต้น แบ่งเป็น

A. Gliomas — เนื้องอกจาก glia cells ซึ่งเป็นเซลล์สนับสนุนการทำงานของเซลล์ประสาท พบมากที่สุด (~80%) เช่น

เกรด I	เกรด II	เกรด III	เกรด IV
- Pilocytic astrocytoma - Subependymal giant cell astrocytoma - Protoplasmic astrocytoma - Ganglioglioma - Xanthomatous astrocytoma - Subependymoma	- Fibrillary astrocytoma - Ependymoma - Oligodendroglioma - Mixed oligo-astrocytoma - Optic nerve glioma	- Anaplastic astrocytoma - Anaplastic oligodendroglioma - Anaplastic mixed glioma	- Glioblastoma multiforme - Gliosarcoma - Gliomatosis cerebri

B. Meningioma — เนื้องอกจากเยื่อหุ้มสมอง พบ ~20% ของเนื้องอกสมอง มีตั้งแต่เกรด I–III

C. กลุ่มอื่น ๆ ที่พบได้น้อย ได้แก่ PNET, เนื้องอกต่อมใต้สมอง, เนื้องอกต่อมไพเนียล, Choroid plexus tumors, เนื้องอกของกะโหลก/กล้ามเนื้อ, Lymphoma, ถุงน้ำในสมอง และเนื้องอกอื่น ๆ เช่น Neurocytoma, DNT, Lipoma

อาการของเนื้องอกที่สมอง

อาการขึ้นกับตำแหน่งก้อน ตัวอย่างอาการทั่วไป ได้แก่ ชัก, ปวดศีรษะร่วมกับอาเจียน, อ่อนแรงครึ่งซีก, พูดลำบาก, ความจำสั้น, สมาธิลดลง หากกดส่วนควบคุมการสื่อสารอาจทำให้สูญเสียความสามารถในการอ่าน เขียน หรือพูดคุย หากอยู่ที่สมองน้อยจะมีปัญหาการทรงตัว เดินเซ ถ้ากดเส้นประสาทตาอาจทำให้การมองเห็นผิดปกติ

บางรายมีการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมคล้ายผู้ป่วยจิตเวช อาการมักค่อย ๆ แย่ลงตามการโตของก้อน หากก้อนใหญ่มากจนดันสมองไปอีกฝั่ง อาจหมดสติหรือเสียชีวิตได้

การวินิจฉัย

อาศัยการตรวจระบบประสาทอย่างละเอียด ร่วมกับ CT-scan หรือ MRI แต่การยืนยันชนิดและความรุนแรงต้องตรวจพยาธิวิทยาจากชิ้นเนื้อหลังผ่าตัด

แนวทางการรักษา

• ผ่าตัด (Surgery) — ใช้ทั้งวินิจฉัยและรักษา พยายามตัดก้อนออกมากที่สุด
• รังสีรักษา (Radiation therapy) — ใช้หลังผ่าตัดในเนื้องอกร้าย หรือกรณีผ่าตัดไม่ได้ รวมถึงใช้กับ metastases
• เคมีบำบัด / ยามุ่งเป้า / ภูมิคุ้มกันบำบัด — เคมีบำบัดมีข้อจำกัดเพราะ blood-brain barrier ยาที่ใช้บ่อยใน glioblastoma คือ Temozolomide
• สนามไฟฟ้าสลับความถี่ต่ำ (Tumor Treating Fields) — ใช้ในผู้ป่วย GBM ที่เหมาะสม
• การดูแลบรรเทาอาการ — ให้ยาลดบวมและยากันชัก รวมถึงฟื้นฟูสมรรถภาพและดูแลด้านจิตใจ

ผลการรักษาขึ้นกับชนิด ความรุนแรง ตำแหน่ง ขนาดก้อน และสุขภาพผู้ป่วย

สรุป

เนื้องอกสมองมีตั้งแต่ชนิดไม่ร้ายจนถึงร้ายมาก การวินิจฉัยแม่นยำต้องอาศัย MRI และการตรวจชิ้นเนื้อพร้อมการวิเคราะห์ทางโมเลกุล เนื้องอกปฐมภูมิ เช่น meningioma, glioblastoma, pituitary adenoma, schwannoma มีวิธีรักษาและพยากรณ์ต่างกัน ส่วนเนื้องอกทุติยภูมิมักมาจากปอด เต้านม เมลาโนมา ไต และลำไส้ การรักษาต้องควบคุมทั้งที่สมองและมะเร็งต้นกำเนิด